Recollida de información

Recollida e adaptación da información cartográfica

Para conseguir a información cartográfica e das parcelas xestionadas polas explotacións das zonas piloto, foi necesario realizar unha solicitude de información aos organismos públicos da Xunta de Galicia, Instituto de Estudos do Territorio (IET) pertencente á Consellería de Medio Ambiente e Ordenación do Territorio, e Fondo Galego de Garantía Agraria (Fogga) adscrito á Consellería de Medio Rural, que son os responsables da xestión e protección destes datos.

A información especificamente solicitada a cada organismo foi a seguinte:

Instituto de Estudos do Territorio
- Xeometría do parcelario do Sistema de Información Xeográfico das parcelas Agrícolas (Sixpac) das provincias da Coruña e Lugo no ano 2016.

Fondo Galego de Garantía Agraria
- Declaración de superficies realizadas no marco da Política Agraria Común (PAC) por parte dos agricultores das provincias da Coruña e Lugo no ano 2016.
- As parcelas veñen relacionadas cun código aleatorio alfanumérico ligado a cada explotación e que protexe os datos privados e confidenciais dos titulares das mesmas, o que dificulta a identificación das parcelas que xestionan. Esta condición fixo preciso un laborioso traballo de campo que axudou a identificar os códigos das explotacións das zonas piloto.

Tanto a Declaración de Superficies PAC como o SIXPAC, foron creados e normalizados por regulamentos europeos (Regulamentos CEE 1593/2000 e CEE 73/2009). Estes obrigaban a crear e actualizar o almacenamento de todas as solicitudes de pagos directos por parte das explotacións, indicando ademais as parcelas agrarias das mesmas. Isto esixe a todas aquelas explotacións que queiran percibir algún tipo de axuda no marco da PAC, a informar anualmente de todas as parcelas que están a xestionar. Este rexistro abarca a todas as explotacións profesionais e unha gran parte das non profesionais de mediano tamaño, xa que se supón que serán as que máis interese amosen por este tipo de axudas. Ao estar desagregada esta información a nivel de parcela, posibilita a análise da relación entre datos da propiedade e de xestión da terra. Foi necesaria a selección das parcelas xestionadas por os membros das cooperativas pertencentes ás zonas piloto, e os datos asociados ás mesmas que tiñan interese. O axuste desta información solicitada e recollida a entidades públicas e mediante traballo de campo, foi adaptada en gabinete mediante software de xestores de Bases de Datos e Sistemas de Información Xeográfica.

Esta información elaborada resulta fundamental para as seguintes fases do proxecto, xa que permiten coñecer a dispersión, distancia, usos e características dos terreos xestionados polas explotacións e realizar unha análise da situación de partida das zonas piloto.

Recollida de preferencias e factores que afectan á mobilidade de terras

Nunha segunda fase fíxose unha revisión de traballos previos realizados polo Laboratorio do Territorio (Laborate), sobre a demanda e oferta de terras nas explotacións gandeiras, e ademais realizáronse unha serie de entrevistas aos gandeiros das zonas piloto e outras zonas de áreas de interese agrario dentro das cooperativas participantes para coñecer de primeira man as preferencias ao respecto á xestión e intercambio de parcelas. Estas entrevistas realizáronse a titulares de explotacións, a técnicos das cooperativas e outros axentes implicados na xestión de terras, buscando obter un coñecemento xeral da totalidade das partes afectadas.

As entrevistas realízanse coa participación e colaboración do persoal do Laboratorio do Territorio da Universidade de Santiago de Compostela.

Introdución

Co fin de coñecer os criterios e variables que aos gandeiros lles resultarían de maior relevancia a hora de estar predispostos a realizar unha permuta de usos, realizáronse un total de 12 entrevistas semiestruturadas. Para a selección dos entrevistados empregouse a técnica de mostreo non probabilística: mostreo por conveniencia (Naresh, 1997; Bernal, 2000), onde os contactos dos entrevistados foron facilitados polos técnicos das cooperativas participantes no proxecto.

As entrevistas realizáronse a un total de once homes e unha muller con idades comprendidas entre os 30 e os 55 anos. En canto a caracterización profesional, foron entrevistados dous técnicos de cooperativas, un gandeiro de vacún de carne e nove de vacún de leite. Tres contaban con actividades complementarias (queixería, casa de turismo rural, cebadeiro, e un dos técnicos ademais é gandeiro). A localización das explotacións visitadas veu condicionada pola distribución da actividade das cooperativas, centrándose exclusivamente nas provincias de A Coruña e Lugo, en 8 concellos diferentes.

A hora de orientar as preguntas da entrevista diferenciouse entre os técnicos das cooperativas e os gandeiros. Dos primeiro buscase a percepción sobre os problemas de estrutura da base territorial que manexan as explotacións integradas na cooperativa da que son técnicos. Dos segundos pretendíase analizar o grao de satisfacción coa base territorial da súa explotación, así como coñecer as dinámicas que ven factibles para mellorar a situación de partida.

As entrevistas, ao ofrecer elementos cualitativos sumados aos criterios identificados para a mellora do algoritmo, poden ofrecer pistas sobre o campo social no que se inserta o tema da permuta de usos en Galicia.

Resultados de entrevistas a gandeiros

Tal como se indicou inicialmente, a maioría dos entrevistados foron varóns, con idades comprendidas entre os 30 e os 55 anos. O tamaño das explotacións é variable, entre 50 e 700 animais (entre vacas en produción e xovencas). Tamén o é o manexo, atopando explotacións en réxime extensivo (pastoreo todo o ano), intensivo, e situacións intermedias (pastoreo de vacas secas soamente, etc.).

A titularidade da explotación é dispar, de Sociedades Agrarias de Transformación, ata autónomos agrarios, pasando por sociedades formadas polo matrimonio.

A superficie que xestionan tamén varía así como o réxime de tenencia. De maneira xeral máis do 50% das terras son en propiedade (propias ou de familiares directos).

Segundo se extrae das entrevistas, o tamaño medio das parcelas, así como o número e distribución das mesmas, está moi ligado á presión sobre as terras (condicionada principalmente pola densidade de explotacións ou pola competencia de usos forestal – agrario), a existencia ou non de procedementos de concentración parcelaria, e á herdanza recibida. Os prezos dos arrendamentos varían dende cesión gratuíta nalgunhas zonas a 360 €/ha en outras, sendo os 300€/ha o prezo máis habitual. Os contratos son verbais con algunha excepción pouco significativa. As distancias ás que se sitúa a parcela máis afastada da explotación atópase entre os 2 e os 20 km, e de maneira xeral soen ser parcelas en propiedade que non queren abandonar (só un caso en aluguer porque consideran que ten unhas dimensións e acceso que as fan atractivas). O abandono de parcelas en propiedade debido a distancia á que se atopan non se da, manifestando a maioría que non estarían dispostos a desprazarse tan lonxe como o fan por unha parcela das mesmas características se o réxime de tenencia fora o alugueiro. Soamente o non acceso con maquinaria, e a non práctica de pastoreo, xustifican o abandono nun caso puntual.

Preguntados pola percepción da base territorial que manexan o 60% manifesta estar “bastante”, “moi” ou “razoablemente” satisfeito. A superficie que manexan en propiedade e principalmente herdada e mellorada mediante permutas e compras (ben polo titular actual ou polo anterior), sendo tamén a maioría beneficiarios de procedementos de concentración parcelaria (algún recentemente rematado).

O 40% restante manifestou estar “non satisfeito”, as causas principais: fragmentación, localización e accesos as parcelas. A superficie que manexan en propiedade procede principalmente de herdanzas, compras e permutas, pero o 50% manifesta que dende fai uns anos non está disposto a comprar debido ós elevados prezos das terras na zona (30.000€/ha, en parcelas de pequenas dimensións), e que preferirían alugar. Manifestan que a falta de dedicación a buscar activamente terras, as reticencias dos veciños ó alugueiro, ou os elevados prezos fixeron imposible mellorar tanto como desexarían a súa base territorial.

No que todos coinciden (satisfeitos ou non) e en que sempre hai marxe para a mellora, esencialmente pensando en incrementar as dimensións das parcela, mellorar a proximidade das terras a explotación, ou os accesos. As principais motivación virían dadas pola redución de custos (tempo, combustible, cerramentos, pagos a empresas de servizos agrarios, posibilidade de cambiar a tipoloxía de manexo dos animais, etc) e a mellora de accesibilidade. As preferencias de mellora móvense principalmente entre dúas variables: dimensión da parcela e proximidade; o ideal: parcelas da maior dimensión posible ó lado da explotación. O acceso queda relegado ó terceiro lugar, algo previsible se temos en conta que moitos dos entrevistados se atopan en zonas de Concentración Parcelaria.

Os problemas principais que perciben á hora de executar as permutas serían:

A PAC, derivado da necesidade de manter superficies e usos nas rexións que teñen asignadas actualmente.
A falta de outros gandeiros para permutar, tería que ser con xente non adicada a actividade agraria, e neste caso a competencia co uso forestal percíbese como un gran inconvinte.
Estado agronómico das parcelas (coincidindo a maioría en que non debería complicarse moito esta variable para non xerar obstáculos: millo ou non millo).
Os valados e arbores de lindeiros.
As relacións sociais (especialmente a hora de permutar os usos das parcelas arrendadas).
A pouca marxe de mellora que queda nas parroquias onde os gandeiros xa foron permutando.

Se ben non se preguntou sobre a necesidade/percepción da ordenación territorial, este foi un tema recorrente que saíu en case tódalas entrevistas dun xeito ou de outro.

Resultados de entrevistas a técnicos

Preguntados pola percepción que teñen sobre a estrutura das explotacións que forman parte da cooperativa na que traballan, e como se chegou a situación actual, as respostas son:

Escasa en superficie total que manexan, debido fundamentalmente a elevada presión sobre as terras (moitas explotacións concentradas) e/ou a pouca ambición de algúns gandeiros (en moitos casos son os que herdaron bases territoriais maiores ou mellor dimensionadas os que menos melloras realizaron).
Dispersa, todos preferirían ter as parcelas preto da explotación.
Con problemas de dimensión (parcelas de pequeno tamaño).
A terras proceden fundamentalmente da unidade familiar (herdanza + terras de familiares).

Os gandeiros que foron mellorando a base territorial fixérono por un ou varios dos seguintes motivos:

Partían dunha herdanza con poucas terras.
Por ambición.
Por envexa.
Por necesidade para as axudas, os vertidos, incrementar o tamaño da explotación, etc.
Porque coincidiu que se alugaban ou vendían as parcelas lindeiras.
Por economía. Nos últimos anos búscase a eficiencia, mellorar rendementos. O descenso de prezos do leite, e o feito de ligar a mecanización ó custo (pagar €/hora, en lugar de €/ha ou €/toneladas de produto, incrementándose a factura canto máis dispersa e fragmentada teñen a base territorial) predispoñen ós gandeiros a explorar outras alternativas de xestión territorial.

En xeral, á hora de propoñer alternativas para mellorar a base territorial, a percepción é que os gandeiros soen estar abertos a novas propostas, especialmente polo tema de custos asociados a mecanización. Como en todo, sempre hai excepcións (malas relacións veciñais, poucas expectativas de continuidade no sector, etc.). Debe terse en conta que as parcelas pegadas a explotación soen ser “intocables”, ademais de coincidir normalmente coas de maior apego (procedente de herdanza).

Ambos coinciden en que a través do Banco de Terras, tal como funciona, e vendo as parcelas que oferta (pequena dimensión, en mal estado e con elevado custo para poñelas a producir), non é posible. Ten potencial pero actualmente non é operativo para mellorar a base territorial.

O resto de apreciacións serían:

A Reestruturación Parcelaria non interesa por ser un procedemento longo e molesto.
Os gandeiros non son propietarios da terra que manexan, e o propietario real vai ser desconfiado a hora de propoñerlle unha permuta de uso.
A estratexia habitual das explotación máis activas en mobilidade de terras é facer cambios de propiedade, aínda que non tanto como se debera. Normalmente descoñecen a exención de impostos, polo que soen descartar permutas privadas. As veces un prefire proximidade e outro superficie o que facilita o troco aínda sendo explotacións próximas.
A percepción é que as terras se ceden máis facilmente porque as novas xeracións non teñen tantos prexuízos acerca da propiedade (de que colla dereitos o arrendatario). Condicionado tamén pola imposibilidade de poder darlle outros usos (antes todo eran solares en potencia, moita permisividade a hora de repoboar…), e polos bos prezos de arrendamento da zona.
O propio sistema de Xestión integrada que ten a cooperativa (xestionando conxuntamente as terras dos socios, tanto para reparto de xurros, como para mecanización).
A cesión das terras a un “xestor profesional” e centrar os esforzos unicamente en ser gandeiros sería outra alternativa.
A PAC pode ser un problema á hora de implementar o algoritmo, o mais sinxelo é que cada un seguise declarando as súas e mantendo o cultivo orixinal (permutar millo por millo, herba por herba…).
Como melloras que debería aportar o algoritmo de permuta de usos, por orde de prioridade
- Fincas grandes e cerca da explotación.
- Máis grandes canto máis lonxe.

Con materia orgánica preto (compost-agroamb, biocompost, etc; esterco-graxas de polos, cebadeiros…; xurros – granxas de porcos).