Para conseguir a información cartográfica e das parcelas xestionadas polas explotacións das zonas piloto, foi necesario realizar unha solicitude de información aos organismos públicos da Xunta de Galicia, Instituto de Estudos do Territorio (IET) pertencente á Consellería de Medio Ambiente e Ordenación do Territorio, e Fondo Galego de Garantía Agraria (Fogga) adscrito á Consellería de Medio Rural, que son os responsables da xestión e protección destes datos.
A información especificamente solicitada a cada organismo foi a seguinte:
Tanto a Declaración de Superficies PAC como o SIXPAC, foron creados e normalizados por regulamentos europeos (Regulamentos CEE 1593/2000 e CEE 73/2009). Estes obrigaban a crear e actualizar o almacenamento de todas as solicitudes de pagos directos por parte das explotacións, indicando ademais as parcelas agrarias das mesmas. Isto esixe a todas aquelas explotacións que queiran percibir algún tipo de axuda no marco da PAC, a informar anualmente de todas as parcelas que están a xestionar. Este rexistro abarca a todas as explotacións profesionais e unha gran parte das non profesionais de mediano tamaño, xa que se supón que serán as que máis interese amosen por este tipo de axudas. Ao estar desagregada esta información a nivel de parcela, posibilita a análise da relación entre datos da propiedade e de xestión da terra. Foi necesaria a selección das parcelas xestionadas por os membros das cooperativas pertencentes ás zonas piloto, e os datos asociados ás mesmas que tiñan interese. O axuste desta información solicitada e recollida a entidades públicas e mediante traballo de campo, foi adaptada en gabinete mediante software de xestores de Bases de Datos e Sistemas de Información Xeográfica.
Esta información elaborada resulta fundamental para as seguintes fases do proxecto, xa que permiten coñecer a dispersión, distancia, usos e características dos terreos xestionados polas explotacións e realizar unha análise da situación de partida das zonas piloto.
Nunha segunda fase fíxose unha revisión de traballos previos realizados polo Laboratorio do Territorio (Laborate), sobre a demanda e oferta de terras nas explotacións gandeiras, e ademais realizáronse unha serie de entrevistas aos gandeiros das zonas piloto e outras zonas de áreas de interese agrario dentro das cooperativas participantes para coñecer de primeira man as preferencias ao respecto á xestión e intercambio de parcelas. Estas entrevistas realizáronse a titulares de explotacións, a técnicos das cooperativas e outros axentes implicados na xestión de terras, buscando obter un coñecemento xeral da totalidade das partes afectadas.
As entrevistas realízanse coa participación e colaboración do persoal do Laboratorio do Territorio da Universidade de Santiago de Compostela.
Co fin de coñecer os criterios e variables que aos gandeiros lles resultarían de maior relevancia a hora de estar predispostos a realizar unha permuta de usos, realizáronse un total de 12 entrevistas semiestruturadas. Para a selección dos entrevistados empregouse a técnica de mostreo non probabilística: mostreo por conveniencia (Naresh, 1997; Bernal, 2000), onde os contactos dos entrevistados foron facilitados polos técnicos das cooperativas participantes no proxecto.
As entrevistas realizáronse a un total de once homes e unha muller con idades comprendidas entre os 30 e os 55 anos. En canto a caracterización profesional, foron entrevistados dous técnicos de cooperativas, un gandeiro de vacún de carne e nove de vacún de leite. Tres contaban con actividades complementarias (queixería, casa de turismo rural, cebadeiro, e un dos técnicos ademais é gandeiro). A localización das explotacións visitadas veu condicionada pola distribución da actividade das cooperativas, centrándose exclusivamente nas provincias de A Coruña e Lugo, en 8 concellos diferentes.
A hora de orientar as preguntas da entrevista diferenciouse entre os técnicos das cooperativas e os gandeiros. Dos primeiro buscase a percepción sobre os problemas de estrutura da base territorial que manexan as explotacións integradas na cooperativa da que son técnicos. Dos segundos pretendíase analizar o grao de satisfacción coa base territorial da súa explotación, así como coñecer as dinámicas que ven factibles para mellorar a situación de partida.
As entrevistas, ao ofrecer elementos cualitativos sumados aos criterios identificados para a mellora do algoritmo, poden ofrecer pistas sobre o campo social no que se inserta o tema da permuta de usos en Galicia.
Tal como se indicou inicialmente, a maioría dos entrevistados foron varóns, con idades comprendidas entre os 30 e os 55 anos. O tamaño das explotacións é variable, entre 50 e 700 animais (entre vacas en produción e xovencas). Tamén o é o manexo, atopando explotacións en réxime extensivo (pastoreo todo o ano), intensivo, e situacións intermedias (pastoreo de vacas secas soamente, etc.).
A titularidade da explotación é dispar, de Sociedades Agrarias de Transformación, ata autónomos agrarios, pasando por sociedades formadas polo matrimonio.
A superficie que xestionan tamén varía así como o réxime de tenencia. De maneira xeral máis do 50% das terras son en propiedade (propias ou de familiares directos).
Segundo se extrae das entrevistas, o tamaño medio das parcelas, así como o número e distribución das mesmas, está moi ligado á presión sobre as terras (condicionada principalmente pola densidade de explotacións ou pola competencia de usos forestal – agrario), a existencia ou non de procedementos de concentración parcelaria, e á herdanza recibida. Os prezos dos arrendamentos varían dende cesión gratuíta nalgunhas zonas a 360 €/ha en outras, sendo os 300€/ha o prezo máis habitual. Os contratos son verbais con algunha excepción pouco significativa. As distancias ás que se sitúa a parcela máis afastada da explotación atópase entre os 2 e os 20 km, e de maneira xeral soen ser parcelas en propiedade que non queren abandonar (só un caso en aluguer porque consideran que ten unhas dimensións e acceso que as fan atractivas). O abandono de parcelas en propiedade debido a distancia á que se atopan non se da, manifestando a maioría que non estarían dispostos a desprazarse tan lonxe como o fan por unha parcela das mesmas características se o réxime de tenencia fora o alugueiro. Soamente o non acceso con maquinaria, e a non práctica de pastoreo, xustifican o abandono nun caso puntual.
Preguntados pola percepción da base territorial que manexan o 60% manifesta estar “bastante”, “moi” ou “razoablemente” satisfeito. A superficie que manexan en propiedade e principalmente herdada e mellorada mediante permutas e compras (ben polo titular actual ou polo anterior), sendo tamén a maioría beneficiarios de procedementos de concentración parcelaria (algún recentemente rematado).
O 40% restante manifestou estar “non satisfeito”, as causas principais: fragmentación, localización e accesos as parcelas. A superficie que manexan en propiedade procede principalmente de herdanzas, compras e permutas, pero o 50% manifesta que dende fai uns anos non está disposto a comprar debido ós elevados prezos das terras na zona (30.000€/ha, en parcelas de pequenas dimensións), e que preferirían alugar. Manifestan que a falta de dedicación a buscar activamente terras, as reticencias dos veciños ó alugueiro, ou os elevados prezos fixeron imposible mellorar tanto como desexarían a súa base territorial.
No que todos coinciden (satisfeitos ou non) e en que sempre hai marxe para a mellora, esencialmente pensando en incrementar as dimensións das parcela, mellorar a proximidade das terras a explotación, ou os accesos. As principais motivación virían dadas pola redución de custos (tempo, combustible, cerramentos, pagos a empresas de servizos agrarios, posibilidade de cambiar a tipoloxía de manexo dos animais, etc) e a mellora de accesibilidade. As preferencias de mellora móvense principalmente entre dúas variables: dimensión da parcela e proximidade; o ideal: parcelas da maior dimensión posible ó lado da explotación. O acceso queda relegado ó terceiro lugar, algo previsible se temos en conta que moitos dos entrevistados se atopan en zonas de Concentración Parcelaria.
Os problemas principais que perciben á hora de executar as permutas serían:
Se ben non se preguntou sobre a necesidade/percepción da ordenación territorial, este foi un tema recorrente que saíu en case tódalas entrevistas dun xeito ou de outro.
Preguntados pola percepción que teñen sobre a estrutura das explotacións que forman parte da cooperativa na que traballan, e como se chegou a situación actual, as respostas son:
Os gandeiros que foron mellorando a base territorial fixérono por un ou varios dos seguintes motivos:
En xeral, á hora de propoñer alternativas para mellorar a base territorial, a percepción é que os gandeiros soen estar abertos a novas propostas, especialmente polo tema de custos asociados a mecanización. Como en todo, sempre hai excepcións (malas relacións veciñais, poucas expectativas de continuidade no sector, etc.). Debe terse en conta que as parcelas pegadas a explotación soen ser “intocables”, ademais de coincidir normalmente coas de maior apego (procedente de herdanza).
Ambos coinciden en que a través do Banco de Terras, tal como funciona, e vendo as parcelas que oferta (pequena dimensión, en mal estado e con elevado custo para poñelas a producir), non é posible. Ten potencial pero actualmente non é operativo para mellorar a base territorial.
O resto de apreciacións serían: