O programa “Persoa e Biosfera” da UNESCO (“Man and Biosphere” en inglés) ten como obxectivo fomentar o desenvolvemento sostenible nas zonas do planeta de maior representatividade natural. Estes lugares ou áreas coñécense como “Reservas de Biosfera”, e forman unha rede mundial.
As Reservas de Biosfera están comprendidas por distintas áreas, que van desde a zona de maior interese ambiental (Zona Núcleo), a área que rodea esta zona (Zona de Protección) e resto do territorio (Zona de Transición). A súa función é non soamente a protección da biodiversidade que acollen, senón tamén o desenvolvemento económico e humano, a investigación e a educación.
A Reserva de Biosfera “Mariñas Coruñesas e Terras do Mandeo” é unha das seis Reservas de Biosfera coas que conta Galicia e que en total representan o 25% do territorio da Comunidade Autónoma.
A Reserva de Biosfera “ Mariñas Coruñesas e Terras do Mandeo”, declarada pola UNESCO en 2013, alberga unha superficie de 116 mil hectáreas que acolle 49 tipos de hábitats naturais declarados de interese pola Unión Europea, 12 deles considerados como prioritarios para a conservación. Hogar de 195.00 persoas, este territorio comprende os municipios de Abegondo, Aranga, Arteixo, Bergondo, Betanzos, Cambre, Carral, Coirós, Culleredo, Curtis, Irixoa, Miño, Oleiros, Oza-Cesuras, Paderne, Sada e Sobrado.
O encoro de Abegondo-Cecebre, formado pola unión dos ríos Mero e Barcés, foi construído entre os anos 1975-76 para cubrir o abastecemento de auga potable aos concellos da Coruña, Arteixo, Bergondo, Cambre, Culleredo, Oleiros e Sada. Desde a súa construción, a lámina de auga, as súas beiras e os limos que quedan ao descuberto ao baixar o nivel da auga no inverno, foron enchéndose de vida. O punto máis céntrico e de máis interese (especialmente para as aves) é o Observatorio de Crendes. Desde aquí podemos desprazarnos por diferentes puntos sen maior esforzo (Aula dá Natureza, presa, colas do Mero e Barcés).
O gran valor ambiental alcanzado por este espazo valeulle a súa inclusión en diferentes figuras de protección ( a primeira como Espazo Natural en Réxime de Protección Xeral data de outubro de 1991). Desde marzo de 2014 forma parte da rede de espazos protexidos da Unión Europea (Rede Natura 2000) como Zona Especial de Conservación ( ZEC) e, dentro da Reserva de Biosfera, é unha das que forman a zona núcleo. Entre a flora podemos atopar xuncos, espadanas, carballos, castiñeiros, salgueiros, amieiros e outras especies que conforman os hábitats de alto valor ecolóxico e proporcionan acubillo e alimento ás especies que viven alí. As aves, ademais da súa vistosidade, confiren gran importancia a este espazo, atopándose neste grupo 89 das 124 especies de interese para a conservación. Aínda que en menor número, e máis desapercibidos, tamén atopamos anfibios, réptiles, peces, insectos e mamíferos.
A aula da Natureza do Muiño Lanuxe en Arteixo ocupa a centenaria Casa- Muiño da Cachada, rehabilitada e recuperada para acoller exposicións temporais ou eventos de temática ambiental. Tamén se realizan talleres educativos e ofrece un espazo lúdico na natureza xunto ao regacho de Bidueira. No seu piso inferior conserva parte da canle con auga que o atravesaba e do que obtiña a súa forza matriz. Arteixo conta cunha boa representación de espazos de interese ambiental. Entre eles destaca a praia de Barrañán, que forma parte da Zona de Especial Protección dos Valores Naturais e Zona Especial de Conservación “Costa da Morte” que abarca unha franxa costeira que se estende entre a praia de Alba (Arteixo) e Fisterra. Ás costas das dunas e a súa vegetación ábrese un val que segue polo río Sisalde, que conta cun dos carreiros sinalizados do concello.
Desde Punta Langosteira ata a enseada de Lourido, toda a costa de Arteixo é un espléndido lugar para a observación de aves mariñas e de cetáceos. Os cetáceos poden observarse durante todo o ano. Podemos ver con facilidade unha gran variedade de aves como os alcatraces, gaivotas, corvos mariños grandes e moñudos, pardelas, negrones e charranes. O río Sisalbe crea un rico e variado humidal ao longo do agra de Barrañán. No xúntanse un carrizal, un pequeno bosque de ribeira e varias manchas de carballos e castiñeiros, rodeados por parcelas de cultivo e sebes. O Encoro do Rexedoiro (tamén coñecido co nome de Sabón), encerrado dentro dun hiperactivo polígono industrial, é con todo un refuxio de vexetación palustre e de aves acuáticas.
O monumento Natural Costa de Dexo ocupa a costa norte do concello de Oleiros. A antiga casa do farero acolle na actualidade a aula do Mar. Nela podemos gozar dunha exposición permanente coa reprodución dunha batea, ver os antigos focos do faro e outros elementos expositivos de alto interese. Destaca polo seu alto interese paisaxístico e geomorfológico: covas mariñas, cantís, illotes…, o que non desmerece unha importante representación de fauna e flora, que inclúe algunhas especies moi remarcables polo seu escaso número ou limitada área de distribución.
Desde o punto de vista botánico podemos destacar especies como o toxo, o toxo costeiro, a herba de namorar, o breixo, a angélica ou o perexil de mar, típicas de lugares costeiros. A medida que nos afastamos da costa aparecen outras moitas especies de plantas, menos especializadas e de máis ampla distribución e árbores, como piñeiro e carballo. As covas e gretas dos cantís acollen varias especies de aves, como a gabiota patiamarilla, o pequeno colirrojo tizón, o corvo, falcón peregrino, vencejo real e o corvo mariño moñudo. A costa e as súas augas próximas traen aves que veñen pasar o inverno nesta costa como a gaivota sombría, o gavión, a gaivota reidora, etc. Entre as silvas, tpjos e pastos costeiros vive todo elenco de especies menos visibles, como os coellos, a curruca rabilarga ou o lagarto verdinegro. Os insectos máis comúns son os grilos, mants, a bolboreta macaón e bolboreta dos muros.
Este Centro ofrece ao público visitante unha completa visión do patrimonio cultural, etnográfico e natural da conca do río Mandeo medianteuna elaborada exposición interactiva. Conta tamén cunha valiosa dotación de aulas, salas e laboratorio, que, xunto á posibilidade de aloxarse no seu albergue, cunha cociña propia, permite a celebración de xornadas, talleres ou campamentos.
A natureza de Curtis comparte características do mosaico do medio rural e o mosaico do medio natural e dos seus leitos fluviais. Os prados para a alimentación do gando dedicados na súa maioría a herba e millo para forraxe alternan entre si, cos cultivos forestais e con bosque de especies autóctonas como acivros, loureiros, salgueiros, etc..
Os sebes funcionan como hábitat que ofrece refuxio a multitude de especies de animais adaptadas a esta contorna antropizado, desde lagartos ocelados, a ratos de campo, pasando por comadrejas, pequenas aves, insectos,… Este mosaico dominante ten pequenos bosques ou manchas de carballo e sobre todo de bidueiro. O bidueiro é unha valiosa especie, que ocupa chans pobres ou inclinados, ou coloniza áreas encharcadas formando manchas monoespecíficas. Convive con freixos e salgueiros nos bosques de ribeira. Enriquece os chans e favorece a ocupación por outras especies.
A variedade de formacións vexetais fai que a conca alta do Mandeo sexa rica en cogomelos, sobre todo as asociadas a bidueiro, carballo e piñeiro.
Conta con lobos para controlar a explosiva expansión do xabaril e controlar os seus cada vez maiores danos na agrícultura e gandería. As aves máis singulares na paisaxe de manchas de bidueiros, matogueira de toxo e breixo de media montaña e ribeiras fluviais son a curruca rabilarga, o poderoso corvo, o aguilucho cenizo ou o aguia culebrera.
Os ríos son outra riqueza natural onde podes atopar londras, o desmán ibérico, troita e varias especies de anfibios.
Este Centro de visitantes que se atopa en Chelo, está equipado cunha interesante exposición permanente sobre valores ambientais deste espazo natural.
Este río nace en O Marco dás Pías na serra da Cova dá Serpe e desemboca na ría de Betanzos tras un percorrido dun 56 km. A ría, o curso baixo e parte do curso medio do río Mandeo, xunto con parte dun afluente do río Zarzo, o tramo baixo o río Mendo e a desembocadura do río Lambre comforman un espazo natural protexido que forma parte da Rede Natura 2000, unha rede europea para a conservación da biodiversidade.
Algúns dos hábitats naturais deste espazo son de interese prioritario para a súa conservación, entre eles os bosques de ribeira de amieiros e freixos que están ben representados no percorrido.
Viven varias especies incluídas no catálogo galego de especies ameazadas, como o narciso marzo e fentos relícticos do Terciario como Woodwardia radicans que está ameazado pola talla dos bosques de ribeira onde vive.
Destacan tamén o mexillón do río, o caracol de Quimper, dous moluscos ameazados do mesmo xeito que o salmón. Entre os anfibios destaca a píntega rabilarga, un endemismo do noroeste peninsular incluído no Catálogo galego de especies ameazadas.
Tamén a lavandeira cascadeña o cárabo, morcegos, outros mamíferos protexidos son o desmán ibérico ou a nutra, que é fácil de descubrir polos seus excrementos cargados de espiñas e escamas de peixe.
O 11 de febreiro de 2020 publicouse a aprobación das Brañas de Sada como Espazo Natural de interese Local ( ENIL), incrementándose a superfice protexida incluída dentro da Reserva de Biosfera “Mariñas Coruñesas e Terras do Mandeo”, declarada pola UNESCO en 2013. Trátase do primeiro humidal urbano que entra a formar parte dunha das Zonas Núcleo da Reserva de Biosfera. As Brañas de Sada son na actualidade un humidal de orixe antrópico que se foi naturalizando tras o abandono dos seus usos.
A orixe xeolóxica das Brañas atópase nun sistema de praia-lagoa moi común na costa galega, colmatando de sedimentos, orixinando unha nova formación húmida que na maior parte de Galicia coñécese como “ Braña”.
A vexetación que predomina nas Brañas é o Bosque de ribeira predominan os alisios, os salgueiros, os arraclanes e en menor medida os freixos. Conta coa presenza de 16 especies de fentos autóctonos.
En canto a fauna que habita nas Brañas, destaca ademais dunha rica comunidade de macroinvertebrados acuáticos e terrestres, a presenza de varias especies de anfibios destacando a rama patilarga, réptiles e londras.
As aves existen máis de 50 especies, son do grupo máis abundante, diverso e relevante das Brañas. Destacan entre as acuáticas a presenza do martín pescador, as poboacións invernantes de culler común e cerceta común e a cría de ánade azulón e focha común.
As Brañas aínda conservan numerosos restos de varias tejererías que durante moitos anos fabricaron tellas e ladrillos co barro que extraían nas barreiras e que logo do abandono se naturalizaron como pequenas lagoas.
